محمد بن جعفر خرائطیخرائطی، ابوبکرمحمدبن جعفربن محمدبن سهل، محدّث و ادیب قرن سوم هجری است. ۱ - معرفی اجمالی«محمد بن جعفر بن محمد بن سهل بن شاکر، معروف به ابوبکر الخرائطی» که منتسب به منطقه‌ای به نام «خرائط» می‌باشد، از علما و بزرگان اهل‌سنت، در قرن چهارم هجری می‌باشد. وی، در سال ۲۳۷ ق، متولد شد. او، بعد از تحصیلات مقدماتی نزد علمای کثیری تلمذ فرمود. از جمله علومی که وی در آن تبحر داشت، شعر بود و در کمال فصاحت و بلاغت شعر می‌سرود. از زندگانی او، اطلاعات زیادی در دست نمی‌باشد؛ جز اینکه از بزرگان ثقات اهل‌سنت، در عصر خود بوده است و از خود آثار زیادی باقی گذاشته است و سرانجام در سال ۳۲۷ ق، درگذشته است. ۲ - تولدتاریخ تولد او مشخص نیست، اما باتوجه به سن وی در هنگام وفات، احتمالا در ۲۳۷ به دنیا آمده است. اصل او از سامرا است و از این رو به سامری و عسکری نیز مشهور است. [۱]
ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتباب عن المؤتلف و المختلف فی الاسماء و الکنی و الانساب، ج۳، ص۲۹۷، چاپ عبدالرحمن‌بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۵.
[۲]
علی‌بن حسن مشهور به ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۲، ص۲۲۶، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
وجه نسبت او به خرائطی روشن نیست [۳]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۳۹، حیدرآباد دکن ۱۹۶۳.
ولی ظاهرآ این نسبت به خانواده‌اش مربوط است زیرا برادرش احمدبن جعفر نیز خرائطی خوانده شده است. [۴]
محمدبن جعفر خرائطی، اعتلال القلوب فی اخبار العشاق و المجین، ج۱، ص۶، چاپ غرید شیخ، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
از شرح‌حال او اطلاعات اندکی در منابع موجود است و بیش‌تر شرح‌حال‌نویسان همان مطالبی را که خطیب بغدادی [۵]
احمدبن علی‌بن ثابت مشهور به خطیب بغدادی، تاریخ مدینة الاسلام، ج۲، ص۵۱۵ـ۵۱۶، چاپ بشارد عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
و ابن‌عساکر [۶]
علی‌بن حسن مشهور به ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۲، ص۲۲۴ـ۲۲۷، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
در شرح‌حال او ذکر کرده‌اند، تکرار نموده‌اند. [۷]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۳۹، حیدرآباد دکن ۱۹۶۳.
[۸]
یاقوت حموی رومی، معجم‌الادباء ارشاد الاریب الی معرفة الأدیب، ج ۶، ص۲۴۷۰ـ۲۴۷۱، چاپ احسان عباسى، بیروت ۱۹۹۳.
۳ - تحصیلاتخرائطی ظاهرا تحصیلات اولیۀ خود را در سامرا گذراند، چرا که چند تن از استادان او، از جمله ابراهیم‌بن عبداللّه‌بن جنید و حمادبن حسن‌بن عَنْسَبه، در سامرا ساکن بوده‌اند. [۹]
احمدبن علی‌بن ثابت مشهور به خطیب بغدادی، تاریخ مدینة الاسلام، ج۷، ص۳۵، چاپ بشارد عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
[۱۰]
احمدبن علی‌بن ثابت مشهور به خطیب بغدادی، تاریخ مدینة الاسلام، ج۸، ص۲۱، چاپ بشارد عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
خرائطی مدتی نیز در بغداد سکونت داشت و از برخی محدّثان این شهر، مانند عبادبن ولید غُبَری، عمربن شَبّه، عباس‌بن عبداللّه تَرقُفی و عباس‌بن محمد دوری، حدیث شنید. [۱۱]
علی‌بن حسن مشهور به ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۲، ص۲۲۴ـ۲۲۵، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۱۲]
محمدبن جعفر خرائطی، اعتلال القلوب فی اخبار العشاق و المجین، ج۱، ص۸ـ۱۴، چاپ غرید شیخ، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
مدتی نیز شاگرد مُبَرَّد ( ادیب و لغوی ، متوفی ۲۸۵) بود که این مطلب دلالت بر سکونت وی در بصره دارد. [۱۳]
شمس‌الدین محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۳، ص۵۷۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۴ - تدریسابنعساکر [۱۴]
علی‌بن حسن مشهور به ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۲، ص۲۲۶، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
از دو بار سفر خرائطی به دمشق خبر داده است.همچنین خطیب بغدادی [۱۵]
احمدبن علی‌بن ثابت مشهور به خطیب بغدادی، تاریخ مدینة الاسلام، ج۲، ص۵۱۵، چاپ بشارد عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
به نقل از ابومحمد عبدالعزیزبن احمدبن علی کتانی دمشقی، از ورود خرائطی به دمشق در ۳۲۵ سخن گفته است، که احتمالا تاریخ سفر دوم وی به دمشق است.حلقۀ درس او در دمشق مورد توجه قرار گرفت و محدّثان شامی برای شنیدن حدیث نزد وی می‌رفتند. [۱۶]
علی‌بن حسن مشهور به ابن‌عساکر، ج۵۲، ص۲۲۴، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۱۷]
علی‌بن حسن مشهور به ابن‌عساکر، ج۵۲، ص۲۲۶، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
خرائطی سپس به عسقلان رفت و در آن‌جا نیز به نقل حدیث پرداخت. [۱۸]
شمس‌الدین محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۵، ص۲۶۸، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۵ - وفاتدر سال ۳۲۷، در نود سالگی، همانجا وفات یافت. [۱۹]
احمدبن علی‌بن ثابت مشهور به خطیب بغدادی، تاریخ مدینة الاسلام، ج۲، ص۵۱۵، چاپ بشارد عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
[۲۰]
علی‌بن حسن مشهور به ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۲، ص۲۲۶، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۶ - فعالیتهاخرائطی شعر نیز می‌سروده، و صفدی [۲۱]
صلاح‌الدین خلیل‌بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۲، ص۲۹۶ـ۲۹۷، چاپ س دیدرینغ، ویسبادن ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
نمونه‌هایی از اشعار او را نقل کرده است.کسانی چون ابوبکربن ابی‌الحدید، احمدبن عبداللّه‌بن سلیمان واعظ، عبدالوهاب کلابی، شهاب‌بن محمدبن شهاب صوری و دیگران از او حدیث نقل کرده‌اند. [۲۲]
علی‌بن حسن مشهور به ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۲، ص۲۲۵، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۷ - آثاراز خرائطی آثار متعددی برجا مانده است. [۲۳]
صلاح‌الدین خلیل‌بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۲، ص۲۹۷، چاپ س دیدرینغ، ویسبادن ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
[۲۴]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۲۵۰، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب، قاهره ۱۹۷۵.
۱. مکارم الاخلاق؛ ۲. مساویء الاخلاق؛ ۳. اعتلال القلوب؛ ۴. فضیلة الشکر؛ ۵. قمع الحرص بالقناعه؛ ۶. کتاب القبور؛ ۷. کتاب الاجواد. وی در این آثار با بهره‌گیری از احادیث، حکایات اخلاقی و اشعار به بیان مضامین اخلاقی پرداخته است. عناوین، محتوا و شیوۀ نگارش آثار خرائطی شباهت فراوانی با آثار ابن‌ابی‌الدنیا (متوفی ۲۸۱) دارد. خرائطی در کتاب اعتلال القلوب فی احادیث المحبة و المحبین به موضوع عشق در حدود اسلامی آن پرداخته است. ۷.۱ - شباهت‌های آثار خرائطی به دیگرانپیش از خرائطی برخی دیگر دربارۀ این موضوع بحث کرده بودند، از جمله عمروبن بحر، مشهور به جاحظ (متوفی ۲۵۵)، در رساله‌های مختلف خود چون کتاب النساء، کتاب القیان و رساله مفاخرة الجواری و الغیان، ابوبکر محمدبن داود اصفهانی (متوفی ۲۶۹) در کتاب الزهره و محمدبن احمد وشاء (متوفی ۳۲۵) در کتاب الموشّی. خرائطی نیز در تداوم این سنّت، با طرح مباحثی چون لزوم پناه بردن به خداوند از شر وسوسه‌های نفس و عدم پیروی از هوای نفسانی به بررسی این موضوع پرداخته است. ۷.۲ - محتوای آثارخرائطی ضمن نقل احادیث نبوی و حکایات اخلاقی، اشعار فراوانی دربارۀ مباحث ذکر شده گردآوری کرده است. وی در این کتاب، مطالب فراوانی از ابواسحاق ابراهیم‌بن عبداللّه‌بن جنید خُتُّلی (متوفی ۲۶۰) نقل کرده است. [۲۵]
محمدبن جعفر خرائطی، اعتلال القلوب فی اخبار العشاق و المجین، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، چاپ غرید شیخ، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۲۶]
محمدبن جعفر خرائطی، اعتلال القلوب فی اخبار العشاق و المجین، ج۱، ص۴۸، چاپ غرید شیخ، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۲۷]
محمدبن جعفر خرائطی، اعتلال القلوب فی اخبار العشاق و المجین، ج۱، ص۵۸ـ۵۹، چاپ غرید شیخ، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۲۸]
احمدبن علی‌بن ثابت مشهور به خطیب بغدادی، تاریخ مدینة الاسلام، ج۷، ص۳۵، چاپ بشارد عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
همچنین خرائطی در کتاب مساوی الاخلاق و مذموم‌ها ضمن اشاره به صفات ناپسند اخلاقی و لزوم شناخت آن‌ها و دوری از آن‌ها، با بهره‌گیری از احادیث نبوی، تصویری از انسان اخلاقی در فرهنگ اسلامی را به تصویر کشیده است. از این کتاب چند نسخۀ خطی باقی مانده [۲۹]
محمدبن جعفر خرائطی، کتاب فضیلةالشکرللّه علی نعمته و ماجیب من الشکر للمنعم علیه، ج۱، ص۲۰، چاپ محمد مطیع حافظ و عبدالکریم یافی، دمشق ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
و مجدی سیدابراهیم (قاهره ۱۴۰۹) و مصطفی ابی‌نصر شبلی (جده ۱۹۹۲) متن آن را چاپ کرده‌اند.خرائطی به همین شیوه در کتاب مکارم الاخلاق و معالی‌ها و محمود طرائق‌ها و مراضی‌ها به بحث دربارۀ اخلاق پسندیدۀ انسانی پرداخته است. چند نسخه از کتاب مکارم الاخلاق باقی‌مانده و بخشی از آن نیز منتشر شده است. [۳۰]
محمدبن جعفر خرائطی، کتاب فضیلةالشکرللّه علی نعمته و ماجیب من الشکر للمنعم علیه، ج۱، ص۲۰، چاپ محمد مطیع حافظ و عبدالکریم یافی، دمشق ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
حافظ ابوطاهر سلفی گزیده‌ای از این کتاب را با عنوان المنتقی من مکارم الاخلاق گردآورده که به کوشش محمد مطیع حافظ و غزوه بدیر منتشر شده است (دمشق ۱۹۸۶). کتاب دیگر خرائطی فضیلة الشکرللّه علی نعمته و ما یجب من الشکر للمنعم الیه (دمشق ۱۴۰۲) است که شباهت فراوانی به کتاب الشکر ابن‌ابی‌الدنیا دارد. [۳۱]
محمدبن جعفر خرائطی، کتاب فضیلةالشکرللّه علی نعمته و ماجیب من الشکر للمنعم علیه، ج۱، ص۲۳، چاپ محمد مطیع حافظ و عبدالکریم یافی، دمشق ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
او کتابی به‌نام هواتف الجنان و عجیب ما یحکی عن الکهان نیز تألیف کرده است که در حقیقت اثری در دلائل‌النبوه است و در آن اشعار نقل شده از قول جنیان در تأیید نبوت پیامبر را، گرد آورده است. این کتاب به کوشش ابراهیم صالح در ضمن نوادرالرسائل (بیروت ۱۹۸۲) به‌چاپ رسیده است. بروکلمان [۳۲]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۲۵۰، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب، قاهره ۱۹۷۵.
نسخه‌ای با نام تعالیق لابن‌عیسی‌الدمشقی به خرائطی نسبت داده است.از دو اثر وی به نامهای قَمْع الحِرص بالقناعة و کتاب القبور، نسخه‌ای در دست نیست. [۳۳]
یاقوت حموی رومی، معجم‌الادباء ارشاد الاریب الی معرفة الأدیب، ج ۶، ص ۲۴۷۱، چاپ احسان عباسى، بیروت ۱۹۹۳.
[۳۴]
صلاح‌الدین خلیل‌بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۲، ص۲۹۷، چاپ س دیدرینغ، ویسبادن ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
۸ - عناوین مرتبطکتاب هواتف الجنان (کتاب) ۹ - فهرست منابع(۱) علی‌بن حسن مشهور به ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰. (۲) ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتباب عن المؤتلف و المختلف فی الاسماء و الکنی و الانساب، چاپ عبدالرحمن‌بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۵. (۳) محمدبن جعفر خرائطی، کتاب فضیلةالشکرللّه علی نعمته و ماجیب من الشکر للمنعم علیه، چاپ محمد مطیع حافظ و عبدالکریم یافی، دمشق ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۴) محمدبن جعفر خرائطی، اعتلال القلوب فی اخبار العشاق و المجین، چاپ غرید شیخ، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱. (۵) احمدبن علی‌بن ثابت مشهور به خطیب بغدادی، تاریخ مدینة الاسلام، چاپ بشارد عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱. (۶) شمس‌الدین محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳. (۷) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، حیدرآباد دکن ۱۹۶۳. (۸) صلاح‌الدین خلیل‌بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، چاپ س دیدرینغ، ویسبادن ۱۳۹۴/۱۹۷۴. (۹) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب، قاهره ۱۹۷۵. (۱۰) یاقوت حموی رومی، معجم‌الادباء ارشاد الاریب الی معرفة الأدیب، چاپ احسان عباسی، بیروت ۱۹۹۳. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن جعفر خرائطی»، شماره۵۹۸۹. نرم افزارتراث۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |